Prokrustes’in Yatağı

27 Ağustos, 2019

Yunan mitolojisine göre “Prokrustes, Atik Yarımadası’nda Eleuis’ten Atina’ya giden yol üzerinde yaşarmış. Yoldan geçen yolcuları evinde ağırlamaya davet edermiş. Yolcularla hoş bir muhabbetten sonra çok rahat bir yatağı olduğunu söyleyip yolcuları demirden yapılmış bir yatağa yatırırmış. Bu aşamadan sonra içindeki zorbalık hissi dışa vururmuş. Yolcuların boyu yatağa uzun gelirse, ayaklarının dışarı taşan kısmını kesermiş, eğer misafirin boyu kısa gelirse bu sefer de yatağa bağladığı misafiri mengene ile gererek uzatırmış.” (Metin Akgün)

Nassim Nicholas Taleb’in dediği gibi insan bir şeyi, bir fikri anlamak için zihnindeki mevcut kalıpları kullanır. Bunu yaparken de tıpkı Prokrustes’in kurbanlarını yatağın boyuna uydurması gibi gerçeği eğip büker, uzatıp kısaltır.

İnsan fikirleri, olayları, neden sonuç ilişkilerini kendi zihnindeki hazır kalıplara dökerken aslında çok boyutlu karmaşık gerçekleri daha az boyuta indirgeyerek sadeleştir. Ama bu indirgeme işlemi sonucunda çoğu kez zihninde gerçekle alakası kalmamış bir suret oluşur.

Dağları üçgene, bulutları daireye benzetir. Gelir dağılımını çan eğrisiyle açıklar. İnsan ihtiyaçlarını Maslow piramitine indirger. Psikolojik bütün sorunlarının kökeninde Freud’un ödip kompleksi olduğunu zanneder.

Bundan yıllar önce danışmanlık yaptığım bir şirketin genel müdürü kendisine anlattığım “marka arketipleri” yaklaşımından o kadar etkilenmişti ki izleyen yıllarda hangi konudan bahsetsek lafı dönüp dolaştırıp arketiplere getiriyordu.

Prokrustes’in misafirlerini yatağın boyuna uydurmak için uzatıp kısaltması gibi insan da karmaşık fikirleri, anlamakta zorlandığı neden sonuç ilişkilerini zihnindeki mevcut kalıplara döker.

Bir fikri, bir olayı anlamak için karmaşık olanı basite indirgemek büyük bir kolaylık sağlar ama bu yol çoğu zaman insanın gerçeği anlamamasına ya da yanlış anlamasına yol açar. Nassim Nicholas Taleb’in dediği gibi, bu zafiyet her faninin ortak özelliğidir.

Bu zafiyetin üstesinden gelmek her zaman mümkün olmasa da insanın böyle bir tehlikenin farkında olması bile çok değerlidir. Çünkü yanlış bir haritayla insanın kendi yolunu kaybetmesi kendine zarar verir ama yanlış haritayla bir toplumu ya da bir şirketi yönetmek çok sayıda insanın zarar görmesine neden olur.